ΑΝΝΑΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ
ΑΝΝΑΚυρίες και κύριοι, είναι μεγάλη μου τιμή και χαρά που βρίσκομαι απόψε εδώ, σε μια εκδήλωση που είναι το πολιτικό μνημόσυνο του Ελευθέριου Βενιζέλου. Θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα το Σύνδεσμο Γυναικών Χανίων και την κυρία Στέλλα Συνολάκη Κουρή, γιατί όλα αυτά τα χρόνια με τις εκδηλώσεις τους, με μεγάλη ποικιλία και φαντασία, έχουν στόχο την κοινωνία. Εύχομαι σε μια τόσο δύσκολη περίοδο να συνεχίσουν πάντα με το ίδιο πάθος.
(Πριν ξεκινήσω την ομιλία μου δεν μπορώ να μην σχολιάσω το γεγονός του οποίου όλοι υπήρξαμε μάρτυρες, μόλις προ ολίγου…. Η εποχή που ζούμε είναι πολύ δύσκολη. Η πιο μεγάλη αγωνία μιας κοινωνία είναι η διέξοδος για τα παιδιά. Μπορούμε όλοι να κατανοήσουμε την αντίδραση και την οργή και την αγωνία των νέων ανθρώπων. Δεν μπορεί μια ώριμη κοινωνία ποτέ να αντιδρά με βία στη βία. Θεωρώ, όμως, ότι η Δημοκρατία την οποία κερδίσαμε ως χώρα, με τόσους πολλούς αγώνες, με τόσο αίμα, μας βάζει όλους μπροστά σε μια ευθύνη. Να μην εθιστούμε σε τέτοιου είδους βίαια γεγονότα, τα οποία το τελευταίο διάστημα έχουν αγγίξει και άλλους χώρους πέρα από την πολιτική. Τα θέατρα, τις πολιτιστικές, ιστορικές εκδηλώσεις, όπως η σημερινή. Δεν μπορούμε να εθιστούμε και να αποδεχθούμε εύκολα και πολιτικά τέτοιου είδους αντιδράσεις. Η βία τελικά οδηγεί στο βία. Η μη τήρηση των κανόνων οδηγεί στην έλλειψη των κανόνων και ίσως είναι η πιο επίφοβη απειλή για μια κοινωνία.)
Σε αυτή τη σημαντική σημερινή εκδήλωση, λαμβάνω και εγώ με δέος τη νοερή σκυτάλη, από όλες τις προσωπικότητες των γραμμάτων, των τεχνών, της πολιτικής, αλλά και όλους τους απλούς ανθρώπους από όλα τα σημεία της Ελλάδας, που έχουν μιλήσει για το Βενιζέλο από το 1937 μέχρι σήμερα, για τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξε στις τύχες του σύγχρονου ελληνισμού. Θα καταθέσω τις σκέψεις μου γύρω από το βίο και την πολιτική του, γύρω από το έργο του, κάνοντας μία αναδρομή στο πώς έχει επηρεάσει τη ζωή και την πολιτική σκέψη, αλλά και σε συσχετισμό με το σήμερα.
Θα ήθελα να αναφερθώ σε τέσσερα σημεία που σκιαγραφούν την προσωπικότητα του μεγάλου αυτού Ηγέτη.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είναι εθνικός ηγέτης με διεθνές κύρος.
Είναι διαχρονικός ηγέτης με πολιτική σκέψη που λειτουργεί ωε θεμέλιο μέχρι και σήμερα, πολλά χρόνια μετά.
Είναι μεταρρυθμιστής ηγέτης, με πολύ ισχυρές απόψεις, σε περιόδους κρίσης. Ο Βενιζέλος επιχειρεί μεταρρυθμίσεις, όχι σε ένα ομαλό πολιτικό περιβάλλον, αλλά σε μια εποχή που οι κάθε είδους κρίσεις ακολουθούν η μία την άλλη. Για αυτό δεν έχει μόνο φίλους, έχει και εχθρούς. Ξέρει ότι στην πολιτική δεν γίνεται να μην έχεις συγκρούσεις, γιατί είναι λογικό σε κάθε άποψη να υπάρχει και η αντίθετή της.
Αν θα ήθελα να συγκεντρώσω τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την πολιτική του σκέψη, αλλά και την ιστορική του διαδρομή, είναι η προσπάθειά του για κοινωνική ειρήνευση, που χρειαζόμαστε και σήμερα. Είναι η προσπάθειά του για αναμόρφωση όλων των θεσμών του κράτους και της κοινωνίας, που χρειαζόμαστε και σήμερα. Είναι η πίστη του στη δυνατότητα του λαού και της χώρας και ταυτόχρονα στην ηθική ισοτιμία του λαού και τη χώρας με τις ισχυρότερες χώρες του κόσμου εκείνη την περίοδο. Και αυτό είναι ό,τι χρειαζόμαστε και σήμερα.
Είναι ανάγκη να πιστεύουμε όλοι – από τον Πρωθυπουργό της χώρας που παλεύει σε κάθε χώρα της υφηλίου, μέχρι τον καθένα που χάνει σήμερα τη δουλειά του – ότι αυτός ο λαός και αυτή η χώρα, έχουν ιστορικά αλλά και σήμερα τη δύναμη και κυρίως το ηθικό βάρος για την «ίσος προς ίσο» αντιμετώπιση όλων των χωρών, ανεξαρτήτως μεγέθους.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεσπόζει στον κύκλο των Ελλήνων Πρωθυπουργών και πολιτικών ηγετών με χαρισματική φύση, αλλά κυρίως με άποψη στην εσωτερική και την εξωτερική πολιτική, εξίσου σημαντική και ισορροπημένη. Είναι ο νεοέλληνας πολιτικός ηγέτης που μπορεί με βάση τα ιστορικά γεγονότα να διεκδικήσει επάξια τον επιφανή τίτλο του πολιτικού με διεθνές κύρος. Δεν είναι τυχαίο ότι, μετά από δεκαετίες, έχει την υστεροφημία που απολύτως και αντικειμενικά δικαιούται.
Η ηθική υπόσταση και η πολιτεία του Βενιζέλου έχουν μια διαχρονική αξία. Είναι ένας διαχρονικός ηγέτης, που με τη σκέψη του και το έργο του και κυρίως με το πολιτικό του όραμα τροφοδοτεί συνέχεια τις πολιτικές στρατηγικές στην Ελλάδα. Στην εποχή του, αλλά και στις επόμενες περιόδους. Γεννιέται πολιτικά μέσα από συνεχείς κρίσεις και απαντά με βαθιές τομές – όταν του δίνεται η δυνατότητα από την πολιτική- ώστε να ανορθώσει την πατρίδα μας οικονομικά, πολιτικά και θεσμικά και να την τοποθετήσει ως ίση προς ίσο, με επίκεντρο την ευρωπαϊκή και διεθνή κοινωνία.
Ο πολιτικός του βίος ξεκινάει από το ιστορικό νησί της Κρήτης. Ο εθνικός ηγέτης ανδρώνεται μέσα σε μια τοπική εθνική επανάσταση. Η Κρήτη υπήρξε το τοπικό εργαστήρι, που μεγάλωσε και ανδρώθηκε η πολιτική προσωπικότητα. Εκεί γαλουχήθηκε ο χαρακτήρας, το ήθος, οι απόψεις και ο μοναδικός ηγετικός τρόπος. Ένας τρόπος του «πολιτεύεσθαι», που άλλαξε τον ρου της ελληνική πολιτικής ιστορίας.
Το 1909, όταν εμφανίζεται στην κεντρική σκηνή της Αθήνας, έχει στις αποσκευές του την κρητική λεβεντιά και ένα σχέδιο για την εθνική αναδιάταξη της σύγχρονης Ελλάδας. Παρά τις δυσκολίες και κακοτοπιές, προσέδωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος στον σύγχρονο Έλληνα μια ισχυρή ευρωπαϊκή οντότητα. Θα έλεγα ότι είναι ο ηγέτης που θέτει την Ελλάδα στην ευρωπαϊκή τροχιά. Για πρώτη φορά, ο ηγέτης ο οποίος κινείται με άνεση στο διεθνές σκηνικό. Ο Βενιζέλος διακρίνεται σε όλη του τη ζωή για ρεαλιστικές και οραματικές ταυτόχρονα θέσεις. Όπως ξεκινά με το κρητικό ζήτημα και μετά την συνάντηση του στην Αθήνα, με τον τότε πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη, έχει διαμορφώσει μέσα του αυτό που θα είναι το πλαίσιο της μελλοντικής στρατηγικής του, στον «αλύτρωτο ελληνισμό».
Έχει ενδιαφέρον να ανιχνεύσουμε την πολιτική στρατηγική του Βενιζέλου, που είναι απολύτως αναγκαία και σήμερα. Η εθνική λύση στο σχέδιό του θα προέλθει μέσα από μια ισορροπημένη και σταδιακή διπλωματική δράση. Κατανοεί ότι ο ρόλος των μεγάλων δυνάμεων είναι καταλυτικός για τα ζωτικά συμφέροντα της χώρας. Εκείνη την εποχή και με το συγκεκριμένο πλαίσιο εξωτερικών σχέσεων, ο ίδιος δεν αποκλείει όπου χρειάζεται και τον στρατιωτικό παράγοντα. Με αυτή την έννοια, όπως και στο κρητικό ζήτημα, η επιτυχία του αποτέλεσε το διπλωματικό και στρατηγικό εργαστήρι του Βενιζέλου και από εκεί ξεκινούν όλες οι αρχές και αξίες της βενιζελικής εξωτερικής πολιτικής στα κοσμογονικά γεγονότα του 20ου αιώνα.
Το 1909 – επαναλαμβάνω – ο στρατιωτικός σύνδεσμος καλεί τον Βενιζέλο στην Αθήνα για να αναλάβει τις τύχες της χώρας. Το 1910 ορκίζεται για πρώτη φορά Πρωθυπουργός της Ελλάδας. Πολίτευμα, κράτος και κοινωνία τίθενται κάτω από ένα εθνικό μεταρρυθμιστικό σχέδιο υψηλών προδιαγραφών. Αρχίζει η πρώτη περίοδος των μεγάλων μεταρρυθμίσεων και ταυτόχρονα η εθνική ανάταση. Είναι μια μοναδική πολιτική θητεία. Δεν υπάρχει κανένας χώρος στον οποίο να μην γίνεται μεταρρύθμιση. Στον αγροτικό τομέα, στη δημόσια διοίκηση, στην παιδεία με ριζοσπαστικά μέτρα, νέα εθνική άμυνα, έμφαση στις ατομικές ελευθερίες, στη δημόσια ασφάλεια, στη δικαιοσύνη, νομοθεσία με φιλεργατικό προσανατολισμό και παράλληλα με το άκρως δύσβατο εξωτερικό περιβάλλον πολλαπλασιασμός της Ελλάδας. Η μεγάλη Ελλάδα, οι ιστορικές στιγμές ανάτασης, που δεν έχει ξαναζήσει ποτέ η πατρίδα μας και παρά την όποια έκβαση δεν παύει να είναι ένα σημαντικό στοιχείο που καθορίζει στη διαδρομή μας, την εθνική μας και την κρατική μας ταυτότητα.
Η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, στα τέλη του Ιουλίου του 1920, όπως συμφωνούν όλοι οι μελετητές του βενιζελισμού, υπήρξε το αποκορύφωμα της ελληνικής αλυτρωτικής πολιτικής και ο διπλωματικός θρίαμβος του μεγάλου ηγέτη. Πρωτοστατεί στην ίδρυση της Κοινωνίας των Εθνών. Μια μικρή χώρα με πάρα πολλά προβλήματα. Έχει έναν ηγέτη που λειτουργεί με τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της εποχής για να δημιουργήσει την Κοινωνία των Εθνών. Έχει μια εξαιρετική στρατηγική. Δεν συναντά τους μεγάλους ηγέτες της εποχής για να πει το πρόβλημα της χώρας του, αλλά για να συνδιαμορφώσει και να συμβάλει σε μια νέα πραγματικότητα για την Ευρώπη. Αυτή η βενιζελική διπλωματική κληρονομία είναι κάτι που όλοι οι ηγέτες στη χώρα, μετά από αυτόν, έχουν μελετήσει .
Σε αυτή την σημαντική περίοδο, που υπάρχει ο θρύλος του Ελευθέριος Βενιζέλου, δεν σημαίνει ότι υπάρχει και καθολική αποδοχή. Κάθε εποχή, κάθε επιλογή, κάθε μεταρρύθμιση, ταυτίζεται με μεγάλες αναταραχές, με μετωπικές και βίαιες συγκρούσεις και μεγάλη πόλωση σε κάθε βήμα, όπως είπε και ο προλαλήσας κ. Παπαδάκης.
Η εκλογική ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920 συνιστά αναντίλεκτα μια ιστορική καμπή, όχι μόνο για τον ίδιο, αλλά για ολόκληρη την Ελλάδα. Η κρίση που συνεπάγεται το συγκεκριμένο εκλογικό αποτέλεσμα θα ρίχνει τη σκιά της στον ελληνικό μεσοπόλεμο έως και το θάνατο του μεγάλου ιστορικού ηγέτη το 1936, αλλά και για χρόνια μετά.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος πεθαίνει εκτός Ελλάδας. Ο μεγαλύτερος εθνικός ηγέτης έχει γνωρίσει πίκρα από τον ελληνικό λαό, παρά την εξαιρετικά σημαντική συμβολή του σε όλες τις περιόδους. Αναφέρομαι εδώ απλά στο θάνατό του, γιατί είναι σημαντικό να βλέπουμε την αντίδραση του λαού μας απέναντι σε πολύ μεγάλες ηγετικές προσωπικότητες, όταν αυτές είναι στη ζωή. Γιατί βεβαίως μετά θάνατον από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα υπάρχει η αναγνώριση.
Η δεύτερη τετραετία του Ελευθερίου Βενιζέλου έχει, επίσης, μια σειρά από μεγάλες μεταρρυθμίσεις. Θα κάνω αναφορά σε δύο.
Πρώτον στη νέα εξωτερική πολιτική που εγκαινιάζει. Θυμίζω ότι αναλαμβάνει μετά τη μικρασιατική καταστροφή, και είναι αυτός που αλλάζει τα δεδομένα στα Βαλκάνια. Δημιουργεί μια εξωτερική πολιτική συνεργασίας και ειρήνης, που κορυφώνεται με την υπογραφή του Συμφώνου Φιλίας με την Τουρκία. Ένα νέο πλαίσιο, που πάλι επιχειρεί και καταφέρνει να θέσει την Ελλάδα στο κέντρο των γεωστρατηγικών διπλωματικών εξελίξεων, στο ευρωπαϊκό χάρτη εκείνης της περιόδου.
Το δεύτερο σημείο, που ως Υπουργός Παιδείας οφείλω να αναφερθώ, είναι η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου. Οραματίζεται και υλοποιεί πολύ σημαντικές αλλαγές. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 έχει αλλάξει τον εκπαιδευτικό χάρτη της χώρας, με Υπουργό Παιδείας το Γεώργιο Παπανδρέου.
Αναφέρομαι στην καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης στο εξατάξιο δημοτικό σχολείο, την ίδρυση επαγγελματικών γεωργικών και οικοκυρικών σχολών, την ίδρυση πειραματικών σχολείων – σκεφτείτε ότι σήμερα μιλάμε για επαναφορά των πειραματικών σχολείων – την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στο δημοτικό και γυμνάσιο, την λήψη μέτρων για την υγιεινή των μαθητών – και σήμερα μιλάμε για την αγωγή υγείας στα σχολεία – την αντιμετώπιση της σχολικής στέγης, την ανοικοδόμηση 4 χιλιάδων νέων αιθουσών διδασκαλίας, την ίδρυση τεχνικών και εμπορικών σχολών, την οργάνωση του πανεπιστημιακού θεσμού σε όλα τα επίπεδα.
Ο νόμος του 1932 δεν άλλαξε ουσιαστικά μέχρι το 1981 και κατηύθηνε τη λογική των πανεπιστημίων, ενώ για πρώτη φορά οργανώνονται εισαγωγικές εξετάσεις, υποδομές στα πανεπιστήμια, βιβλιοθήκες. Αν διαβάσει κανείς ομιλίες του Βενιζέλου στη Βουλή, εκείνη την περίοδο, θα δει πως «όλα αλλάζουνε και όλα τα ίδια μένουν». Τα ιδία λόγια θα μπορούσε να πει κανείς και σήμερα για τη σχέση του μαθητή με το σχολείο, για τη σχέση με τον εκπαιδευτικό, για την ανάγκη αλλαγών, για την ανάγκη σύνδεσης του σχολείου με την κοινωνία και με την αγορά εργασίας.
Πριν αναφερθώ στη σχέση της οικονομικής κρίσης τότε, με την κρίση τώρα, θα ήθελα να επανέλθω στην πρώτη περίοδο διακυβέρνησης Βενιζέλου, και να θυμίσω πως τότε είχε Υπουργό Παιδείας τον Ιωάννη Τσιριμώκο, που είναι και προπάππος της κυρίας Άννας Παπαδημητρίου – Τσάτσου, που μίλησε νωρίτερα και με περισσή σεμνότητα δεν αναφέρθηκε σε αυτό το θέμα.
Την ίδια περίοδο, ο Βενιζέλος αντιμετωπίζει την οικονομική κρίση και νομίζω ότι εδώ είναι ο πιο ενδιαφέρον παραλληλισμός, με το σήμερα, γιατί σε πολλά από αυτά που είπα μπορεί καθένας μόνος του να κάνει τις απαιτούμενες αναδρομές. Οι αναδρομές αυτές γίνονται από όλους, γίνονται από τους πολιτικούς και από τις προσπάθειες που κάνουν, γίνονται από τους πολίτες και από τον τρόπο που αντιλαμβάνονται αυτές τις προσπάθειες.
Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929, αλλά και η πολιτική κατάσταση τότε δεν επέτρεψαν στο Βενιζέλο να ολοκληρώσει ομαλά τη δεύτερη πρωθυπουργική του θητεία. Η κρίση του 1929 ήταν, συν τοις άλλοις, μια πιστωτική και χρηματιστηριακή κρίση. Ξεκίνησε με κραχ στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης και στη συνέχεια πέρασε και στην Ευρώπη. Βασικό στοιχείο ο υπέρμετρος δανεισμός. Ήταν ένα από τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσματά της και υπάρχουν κοινά σημεία με σήμερα. Προήλθε πάλι από την Αμερική, με γνωστές συνέπειες σε πολλές οικονομίες του ευρωπαϊκού νότου, μεταξύ αυτών και της Ελλάδας, με πολλά ζητήματα δημοσιονομικής προσαρμογής και εξυγίανσης. Η κρίση του ‘29 επηρέασε σημαντικά το μεταρρυθμιστικό έργο του Βενιζέλου. Ήταν δύσκολο σε μια οικονομική κρίση, όπως αντιλαμβανόμαστε σήμερα, να γίνονται μεταρρυθμίσεις σε όλα τα επίπεδα, από την Παιδεία μέχρι τη Διοίκηση και τη Δικαιοσύνη.
Υπό αυτές τις κρίσιμες συνθήκες το ελληνικό κράτος το 1933 υποχρεώθηκε να αναστείλει την πληρωμή τόκων των κυριότερων εξωτερικών δανείων. Μολονότι – και όπως επισημαίνουν πολλοί επιφανείς ιστορικοί – ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν είχε την εμπειρία και γνώση να αντιμετωπίσει μια κρίση τέτοιου μεγέθους με παγκόσμια χαρακτηριστικά, έγινε μεγάλη προσπάθεια. Ο τότε Υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων, Κυριάκος Βαρβαρέσος, θεμελιώνει μια οικονομική πολιτική, η οποία σε συνδυασμό με την οξεία πολιτική κρίση, οδηγούν το Βενιζέλο σε εκλογική ήττα, αλλά είναι μια πολιτική που μακροπρόθεσμα συνέβαλε καθοριστικά στην ανόρθωση της ελληνικής οικονομίας.
Έχει ενδιαφέρον ότι εκείνη την περίοδο το κυρίαρχο πρόβλημα είναι ο διακανονισμός του δημόσιου και ιδιωτικού εξωτερικού χρέους – όπως είναι και σήμερα. Υπάρχει ένα δύσβατο εσωτερικό πεδίο, με μεγάλη πόλωση. Δεν υπάρχει καμία δυνατότητα συναίνεσης μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων και υπάρχει το τιτάνιο έργο της ενσωμάτωσης των προσφύγων – και σήμερα έχουμε το αντίστοιχο, με το σοβαρό ζήτημα των μεταναστών – που είναι πρόβλημα παράλληλα με την οικονομική κρίση και την εσωτερική κατάσταση, που βαίνει όλο και σε μεγαλύτερη πόλωση.
Κάνοντας μια μικρή αναφορά σε ένα τεράστιο έργο ενός σημαντικού ανθρώπου, θεωρώ ότι κάθε φορά που μιλάμε για το Βενιζέλο έχουμε μια επικαιροποίηση της ανάγνωσης της πολιτικής, ιδεολογικής, θεσμικής, στρατηγικής και διπλωματικής παρακαταθήκης που κληροδότησε ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη χώρα μας.
Αυτή η πλούσια βενιζελική παράδοση μπορεί να χρησιμεύσει και σήμερα; Μπορούμε σήμερα να πατήσουμε πάνω στα βασικά στοιχεία της πολιτικής σκέψης, των παραδειγμάτων και των εμπειριών που μας έδωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος; Η απάντηση είναι απολύτως «ναι». Το συμπέρασμα από μια ανάγνωση της περιόδου και του ανδρός είναι ότι η χώρα μας, ο λαός μας έχουν περάσει πολύ μεγάλες δυσκολίες, πολύ μεγαλύτερες από τις σημερινές. Όμως κατάφερνε πάντοτε, όχι χωρίς θυσίες, ούτε χωρίς πόνο, να τραβήξει μπροστά.
Μέσα από την ανάγνωση της ιστορίας του Βενιζέλου και από τα διδάγματα της προσωπικής του ζωής και πολιτικής στάσης, αυτό μπορούμε να εξάγουμε : τη μοίρα μας την έχουμε στα χέρια μας και είναι σίγουρο ότι και αυτή τη δύσκολη περίοδο θα την προσπεράσουμε και ως λαός και ως έθνος.